Headline

Monday 10 October 2011

Zomi Tangthu Khen Pi ( 2 )

1. ZOMITE’ PUAN SILH ZIA
Thu masa:
Tanglai-ih pu ih pate a kipanin ih neih ih minam puante, a silhzia, a zat zia tawh kisai lung himawhna tuamtuam a om banah, ih ngeina puate tawh kisa-ini tulai khangno pilna siamna khua muhna a tangzai zawte in itna a thuk zaw, deihna alian zaw hong heih nading deihna leh, ih zatna mun lehhun a kibang a ih neih theih nading deihna tawh hih thu kong gelh a hi hi.

(a) PUANSILH KIPATNA
Leitung mihingte pianna mipa leh a zi hi a, tuate geel in Pasian’ thukham a palsat a kipan khuaphawk uh a, a guaktang-un a om lam uh kithei uh hi. “Topa Pasian in mipa leh a zi adingin zavun puan bawlsak a, amaute a silhsak hi,” ( Piancil 3: 20) ci-in lai siangtho sungah ih mu hi. Lai siangtho sung a ih muh mah bangin puansilh kipatna bulpi in maizum selna ahi hi. Tu dongin niik leh puan pen maizum seelna mahin kizang pen hi ci leng ki khial lo ding hi.
A hi zongin mihing in maizum zeelna bek hilo-in khualum leh a vot do nadingin puan kisilhin nik ki teng hi. Kizemna in zong kizang hi. Mel lehsa a kilawmsak nadingin puansilh hoih zaw, a pha zaw silh zawh nadingin a khangkhangin silh leh teen kipuahpha hi. Pumpi khanzia tawh kituakin kizepna a tuamtuam zong kinei hi. Hihte khempeuh “Niikten leh puansilh,” ih cihte ahi hi.
Tanglai-in ei Zomite in puansilh niikten amau khut mahmah tawh bawl tawmin na kiguan zo uh hi. Hih a nuai abangin a banbanin en hi.



(b) Siamgelhna:
Ni danglai-in ei Zomite in siam gelhna “Pheleu” na ci uh a, a namnamin na khen uh hi.
(1) Dapzaal
(2) Tangmai mu
(3) Khiangkawi
(4) Sumtaw
(5) Maimu tang
(6) Siallu suan
(7) Ciangkawi

© Khauzat zia:
Tung bel pen “Khul” hun lai pekin kizang khin zo hi cih thu tangthu kan mite in a gen hangun khau zatna tawh kisai bang huna kipan kizang hiam cih kitel theilo hi. Tangthu ciamtehte in pat khau pian ma-in kaaltep peuh ki teng hi ci-in na gen uh hi. Pat khau kizatna bul ih tel liah loh hangin “Ciimnuai” om lai-in khau na ang khin zo ta uh hih tuak hi. Bang hang hiam cih leh, Ciimnuai mi Thang Ho leh Lian Do’ la sungah Zo dial thu na kigen zo hi.

Thang Ho leh Lian Do’ la:-
(a) Thangho aw dialsan hong khim ve aw, Lian do aw, dial ngo hong khim veh aw,
(b) Dial san leh dial ngo hong thuah veh aw, Ni nu tualah taang hong lam ve aw, na ci hi.
Tua hun lai pek akipan dial san, dial ngo, dialkaang na nei khin uh cih ki thei hi. Pat a kang nam khat bek mah hinapi, Zomite in Ciimnuai hun lai pek panin khau nimzia na thei uh hi cih kician hi. Ih pu ih pate in khau na nim thei uh a, keel mul nimin sawn kai tawh na kivui uh hi. Puan na nimin dial vom, dial san na khai thei uh hi. Gam sung a leeng (leeng paak) leh Nahhi hawng la-in tuate geel sat zan khawmin huan uh a, tua pan khau san na ngah uh hi. Huan sungah Muakung na ciingin tua panin khau vom za na ngah uh hi. Tu hun ciangin mi’ bawlsa kingah thei a, tua Zo ngeinate ki nusia khin ta hi.

A. ZOMITE’ PUANSILH ZIA
Tanglai-in papite in vangik pua-in khua lum a sak ciangin a kawnggak tung, a tailu pan puan khai (Puanmai khai) khai sukin zahmawh na sel uh hi. Numeite in zong pasalte hih mah bangin a angah khau tawh a nawi teng sinkhop dingin puan them tawh a nawi uh na sel uh hi. Numeinote in Niikteep (Mawngkhak ) teeng uh hi. Hih Niikteep kici pen khauzang tampi tak hualin kawng khau tungah khihin a zangzangin kaaisuk sipsep hi. Numei niik mah bangin teeng a, a tut ciangun pheipite geelin a nung a mai tuakah khensak a, zumna teng na seel uh hi. Pasalnote ahih leh a guaktang bek mahin a tamzaw om uh hi. Tangvalno hong hih ciangin puanza dal khat bek tawh a kisam bangin sin kawikawi-in silh uh hi. A hi zongin Leitung Galpi khatna mangkaang kumpi huh a, Zomi 1300 piantit (France) a apai uh ciangin khua muhna hong tangzai-in kizepna zong hong hithei pian ta hi.
Ngeina mah bangin numeite in Zoniik siing mah teng den lai uh a, ukpipa Chief Pum Za Mang in, “Numei te’n niiktual teeng leh hoih ding hi,” ci-in a tanu Lia Niang Khaw Mang leh Lia Cing Khaw Cing 1938 kumin kitual tengsak hi. Tua hun akipanin Zo numei te’n niiktual ten hong kipan ahi hi.

B. ZOMITE’ PUANSILH:
Zomite in puansilh nam tuamtuam ki nei a,:- Pualaisan, Tangcing Tualpuan, Puandum, Niiksan (Zoniik) Tualpuanza, Khephiau ahi hi. Hih puante pen puan lamdang puan hoih a ki nei ahi hi.

(a) Puanlaisan:
Puan laisan pen taang a kipanin puan thupi hi a, pasal puan a hi hi. “Puanvaan” zong kici hi. Sihna, nopna munah tangvalte kizepnapi pen zong ahi hi. Hih puanlaisan pen tualpuanza leh puandum meel kila khawma kibawl hi a, Zomite’ (Tedem mite) phuah tawm teekteek ahi hi. Puanlaisan in Zomi nam ciaptehna ahih manin itin, zuunin, ih silh ding hi.

(b) Vanzia:
Pasalte in puanlaisan a vaan uh ciangin vei lam liangko leh a ngawng kikal panin a nung lamah paii-in taklam liangko teng kihong sak hi.


© Tangcing:
Hih Tangcing puan pen tanglai-in haksa mahmah a, mikim in nei zolo uh hi. Khualakah zong kisilh khollo hih tuak hi. Sih ciangin Bangkua lian, Inntual laivut kici a atongte a sih uh ciangin “Laankot” ci-in laang tuamna-in nei uh hi. Tua hi a, a tong lote in kizang thei lo hi. Sahang aih ciangin zong kizang thei hi. Sahang ai pa in tangcing puan silh a, a ngawngah la-in a nung lamah a mong tuak limtakin khih khawm a sahang kaan hi. Sahang aite in zong silh thei cihna hi.

(d) Tualpuan:
Hih pen pasal puannak ahi hi. Numeite in pat khau kheekin khau bawl uh a, tua khaute tawh pasalte puannak ding gan uh hi. Tua pen “Tualpuan” kici hi. A baan sau-in a aang kihong suak suk hi. Bangmah tawh zeem lo-in kigual gat a, khuk ciang bangin sausak hi. A kawng kawnggak tawh gak uh a, pheituam tawh kizangkhawm pah hi. Khualzinna, gamvakna, lokuanna, singpuakna-ah kisilh hi.

(e) Puandum:
Hih puandum pen numei puan ahi hi. Ngeina puan lak panin zong manpha leh a thupi pen khat ahi hi. Numei puanvan ahih manin “tongnok” a ci zong om hi.
Hih puandum pen numeite’ a tuam vilvel ahih mah bangin nupite in si galna-ah puandum silh lo-in pai nuamlo uh hi. Hun thupi, na thupi hih na munte-ah silh uh hi. Zomite in mo a heel uh ciangin nu manin Puandum na kipia teekteek uh hi. Puandum ki teeng ngeilo a, pasal in zong kisilh ngeilo hi. Numei puan vaan pipen ahi hi. Tu hun ciangin pasal peuh in silhin, ngawngawh peuhin ok a, ututin ih zat ciangin dahhuai khasiathuai peuh ka sa liang hi. Tanga ih pu ih pate’ zatzia mahin ih zat ding thupi hi ci-in ngaihsun ing.

(f) Niksan:
Numeite’ puan pen niksan kici hi. Nidangin tualkhau mah tawh kigan a, niksan a kicih hangin khauvom kawng nuai lam teng seelna tungah khausan kigan ahi hi. Niik pen mainul pongin kigan a, khaap thum bangin zai-in tong thum bangin sau hi. Kawng panin kawnggak khat sung bang ki thuap phei sak hi. Niikphei zong kici hi.
Numeite in a hoih, a kilawm theithei dingin tangmai mu khiangkawi cih bang tawh zemin gan uh a, numei kizepna hoih pen khat ahi hi. Numeite in hih niik a teng uh ciangin Zo numei ahihna uh a kikipsak thei pan ahi hi. Tu hun ciangin kawlniik lim zui-in niiksan vom tawh a kawng lam leh akhe lam zomin kisausak a, Zo niik mel mah pua-in ki puahpha hi.

(g) Tualpuanza:
Tualkhau tawh a kigan tawm, zung nih kigawm, khap guk banga lianin kigan hi. Bangmah tawh gelh tuanlo-in a mawlin kigan hi. Tualpuan pen numei pasal in khualzinna, gamvahna, khualak vahna-ah kisilh thei a, zan puanin kizang hi. Mun khempeuhah silhpi penin ki nei hi.

(h) Tualpuanak:
Numeite silh dingin “Tualpuanak” kici kigan hi. Atawbo tan pha a, pasalte Tualpuanak mah bangin kisilh sak hi. A mongah sumtaw tawh kizem hi. A ban sau-in kibawl a, a banah a zeemna zong kibawl hi. Tu hun ciangin mihing nuntakzia leh khua hun kikhel zia tawh kituakin a hoih theithei dingin kipuah toto hi. Nidangin nasepna a kizang ahih hangin tu hun ciangin kizepna-in kizang a, hun thupi. ni thupite-ah kisilh zaw ta hi.

(i) Khephiau:
Hih zong numei puan mah hi a, niik banga kiteeng ahi hi. A zom leh akaang tawh kihelh a kigan hi a, puanza bangin zong a kisilh thei ahi hi. Khephiau pen Kawlgam lam pana kingah hih tuak hi. A min zong Kawl kamin “Khephiau sawng” kici a, tua panin “Khephiau” kici hi.
Mihing khantoh zia tawh kizui-in puansilh niikten zong akhangto ih hi a, Zomite zong Mikaang kumpi hong khan’ ciangin a kawlte tawh kizopna, hong omin tanglai ngeina dialkaih leh mawngkhak kizang nawnlo-in a kilawm zaw puansilh ih zang thei ta hi. Zo ngeina puansilhte paai manglo-in keem cingin ih puah toto ta hi. Tua bangin Zomite in zong ngeina nei, puansilh niikteen a nei hi-in mi lakah minam khat hihna hong kilangsak hi. Tua ahih manin ngeina puante a zatna, a a zatzia, a mun leh a hun thei-in keemcing ciat leng, ci-in kong hanthawn hi.
Hih ih tualpuan “Angki” leh “Zoniik tual” pen 1949 kumin Col.U Putpa makaihna tawh na kipuah hi. 1952 kum leuleu ciangin Col.U Khen Za Mung’ makaihna tawh 2nd Chin Rifles kawlgam gakkapte inn a puah leuleu hi. 1961 kum ciangin (L) Capt. Lian Cin in ama siamgatna set tawh gaanin puah leuleu hi. Hih a kiphuahna tuamtuamte gambup zat dingin kipsakna ki neilo hi. Amau’ hanciamna ciat tawh puah tuak sakna a om manin a puah uh ahi hi.
Febuary 2, 1966 kum ciangin Zomi National Dress Committee-te leh Tedim sangnaupangte in U Suang Za Dong, Chairman makaihna tawh puah ding a vaihawm uh hi. Tuate in Tualpuan-ak leh Zoniik pong hong suai uh a, tua a suaihna uh bangin Feb 18, 1966 kumin a zeem (design) kipsakna sanna nei uh hi. Hih a zeem a suaihna thukim pah uh hi.
Zomi nam ni a 20 veina Feb 12, 1967 ni-in Zangkong khua Kyaikkasan tualpi a Zomi siam gelhna-ah a hoih teng amangthang lo ding deihna tawhin a tuamtuam ki kaikhawm hi. Puanlaisan, Puandum, Thungkuah (Za-ip) te tung pan a kikaikhawm, Zomite siamgelhna a hoih a ki minthang sak “Khiangkawi” “Tangmaimu” “Sumtaw” leh thungkuah zepna kila a kizemin kipuah pha hi.

Thukhupna:
Hih Zomi nampuante, a silhna munding cih ciangtan lian a om loh hangin mawk silh ding kilawm lo ahih manin, hih bangin silh leeng ci-in ngaihsun ing. “Puanlaisan” “Puandum” “Zoniik tual” leh “Khenphiau” hi teng pen Pawi bawlna mun khempeuh leh nopni dahnite-ah silh ding, “Angki” (Pasal puantual) leh numeite’ puanak siing pen lamna mun peuhpeuhah silh ding. Hih ih ngeina nampuante Pasal in peello a milipin a neih teitei ding kilawm ahih manin numei pasal ih hanciam ciat ding ahi hi. Ih nampuante ka itna leh ka pahtakna hih a nuai bangin la ka phuak hi.:-
(a) Pu pa patsa silhpuan laisan, taang duang sawl bang bang kim ciat leenge,
(b) Tang duang sawl bang baangkim ciat leeng, Gual lai va bang tangkim ciat leenge,
(a) Zomi nampuan gual gen minthang, gual lai va bang laampih ve ni e,
(b) Guallai va bang ih lampih ding, Khangsawn te’n gia bang zun lai leenge.



I. NGEINA PUANTE TAWH KISAI

Zo ngaeina Puante tawh kisai-in (1) sun a silh nasep puante, (2) kizepna puante, (3) tungnunna puante, leh (4) zan a silh puante, ci-in khenli kisuahin, khen neu khat simah (a) pasal puanleh (b) numei’ puan ci-in akee nihin kikhen lai hi. Tua puante banah sam bawl dan zong kong gelh beh lai hi..

A. SUN A SILH PUANTE

(a) Pasal nasep puante:
Zomi pasalte in siai hong cih theih hun uh a kipan puan hong silh ta uh hi. A puan uh tual khau kheek tawm, patpuan kaang, atual dildel, a ngawng pan a khuk tung ciang akhuh, khutkhui a a pum khui uh hi a, a puan khihna tualkhau khuk zang nih kikhih tuah zuiauzuiau ahi hi. Tu lai khangthakte in Zopuan tual ci a ih zat pen hih pan a kila ahi hi. A kaang puah hak sa lua a sate in muatui tawh nimin vom leh kaang kigawm a puang hilhel hong suakin niin kilang lo-in puah nop tuam mahmah hi.
Hih puantual silhin a kawng uh savun leh khautang hual kipeh khat tawh gakin muanhuai mahmah hi. A din uh ciangin a ngawng pan akhuk ciang uh khuh sukin, a tut uh ciangin akawng nuaisiah a anglam teng a kalkawm uhah zial khawm ziau-in, pheituam sungten a ten loh uh hangin a zahmawh huai a dawk omlo-in Zomite in tanglai a kipan sel dingte a sel siam ih hi. Hih pen sialcin theih hun (tangvalno milmel hun ) akipan pasal te’n a silh uh a teek a guai dong uh pasal nasep puan hi suak hi.



(b) Numei nasep puante:
Zomi numeite in nau hong cin theih uh a kipanin mawngkhak hong teng uh hi. Hih mawngkhak kici muitung khau ngiat tawh ciip taka kikhuk khauzang vive a kawnggak tung uhah khih a, a khuk tung deuh uh a pha suk, anung amal a kawng kimvel a adim a kikhai suk mawng zung tawh a kibang sipsep ahi hi. Hih mawngkhak ih teen theihna in Zomi te’n ih zahmawh a seel huna a seel theih a a ciim minam ih hihna kilang hi. Mikaangte nikbawk (skirt) tawh kibang dan ahi hi. A tut uh ciangin a nung lam a kaai teng amai lam uhah zialkhawm ziau-in, a dawk lo dingte dawk peuhmah lo hi.
A puanak uh tualkhau kigan tawm hi a, a kawng ciang uh a pha, a ban pum, a ngawng pum a kikhuk hi-in, kawlte’ puan tungsilh (taihpong) tawh kibang dektak hi. Tua puanak pen ale nuai dungsuk leh a ban tawnah a tepkai omsakin zem uh a, phe nelhnelhin etlawm mahmah hi. A puan kilhna uh a angsuk ziat leh vei pan khaukhuk kivawh tawh kizun khih hi a, a puan zong among tuak kituah bikbek ahih manin liangkhai a neih loh uh hangin a ang uh zong dawk tuan hetlo hi.
Leitung pilna (education) ih neihma nangawnin pianpih ciimna a nei Zomite ih hih manin, sel dingte sel siam, liah dingte a liah siam ih hihna hong kilang hi.



II. KIZEPNA PUANTE
(a) Pasalte kizepna puante:
Mihing ih nungak ih tangval ciangin lawm leh gual lakah kihel nuamta-in hoih leh phat ding zong ih ut pen hun ahi hi. Tua hun laitak mahin kizepna hoih leh etlawm pen ih kisap laitak ahih manin Zomi lia leh taang in zong puan gial hoih nono tawh kizemin ngaih bang mahmah uh hi.
(b) Puantual san:
Pasalte in heisa paak etteh a kigan puan laisan pen a tangval tak uh ciangin hong silh, hong vat zilzial uh hi. Hih puan laisan pen a bulpi-in akaang hi a, a laizangaha san zeza khat paisuakin, tua a san zeza ii tung leh nuai-ah a sum, a eeng, a naipak cihte tawh a banbanin etlawm takin zemin among teng zong zem zilzialin heisa paak hoih tawh kibang hi.
Hih puanlaisan pen tangvai kizepna puan hi a, tua a silh uh ciangin hih pa in tangval hi, zi leh ta nei thei ding mi cingtaak hi ta hi, cih ciaptehna zong ahi hi. Tua hih manin pasalte in hih puanlaisan silh cil ding ngaklah buang, zum buang khatin om uh hi. Papi khit ciangin zong kisilh thei lai veve hi.

© Puanmong zem:
Tualpuan kaang hi-in a mong dawn tuakah a bawk litliat a eng, a naipaak, adum cih khawng tawh zemin kaisak litliat hi. A zung (a laizang) ah zong maimutang leh siallusuan tawh zem thei uh hi. Hih pen puan zat tangzang a a neih uh ahi hi. Tangval papi in silh khawm thei uh hi.




Numeite kizepna puante:
(a) Khephiau:
Puanza hi-in bulpi a kaang hi a, a zom sitset tawh kiu li nei-in zem uh a, a vom leh akaang kiu li nei a kizem nungakte kizepna puanza hoih mahmah hong suak hi. A vomleh akang kiuli nei-in gial bilbial ahih manin “Puangial” a ci ziau lel zong ki om hi. Nopna leh dahna-ah ki silh khawm kawikawi a, ahi zongin dahna-ah silh pha diak uh hi. Nupi khit ciangin zong kisilh veve hi.


(b) Niksiing:
Hih nik siing pen khauvom leh khau san tawh gan kopin a zung leh among tengah a siam tawpun tangmaitang, maimu, khiangkawi tawh zem zilzialin vom leh san kithuah zadang dawk milmial a kiteng nungak leh nupi in a ten khop Zo niksiing ahi hi.

© Kawnggak:
Tanglai Zomi numeite in “Nuangtang” kici kep tawh kibang a kaang silsel nuangtangte tualkhau khukcip mahmah tawh khilin, kawng kimvel a kivial, kawnggak muanhuai mahmahin zang uh hi. Nasemin kivik suk ki vik to ta le uh, laamin tawnin om ta le uh nik tenlai mawk kiat nemnum cih omlo-in mi kician ahihna uh kilang mahmah hi.

III. TUNGNUNNA PUANTE
A. Pasalte’ tungnunna puante:
(a) Tangciing:
Hih tangciing puan kici pen asan zeza hi a, a lakah a kaang neu cikcik tawh kizem hi. Pasal khat in sahang manin a khim zawh leh, tua sahang a khim sungin silhin, tua khit akipan sa-ai om a a vaak a om leh tua ciangin silh uh hi. Sahang a mat loh uh hangin zong Gal hiam sa hiam a aih leh a tang suah nitakin silhin, tangciing silhsa akgia sawnkai totsa, mu khasik, vaphual mul, utong mul leh tukpaak hoih nono tawh tang suak khia viauviau-in phit leh dak, khuang leh zam tawh a tawn laitakin hih tangciing silh uh hi.
A that aman leh a go a lupte bek’ silh theih tangciing puan hi-in, hih tangciing puan asilh zo pasalte pen pasal taktakin ki ngaihsun a:-
(a) A that a thang ta zawm aw e, a ai a thang ta zawm e,
(b) A that in zu leh sa lawh e, a ai lawi bang thang aw e,
ci-in tangciing silh zote tungnun minthanna lai-in na phuak uh hi. Galman om a amualsuah ciang, a aih ciang leh galmual a bawl ciangun zong a silh uh hi.
A that aman, a ai a tongte a sih uh ciangin laang kikhen a, laang tungah liluang ki tu sakin, tua siluang pen tangciing tawh khuhin, a dam lai a agawh a lup, a ton a aih, a thah amat zui-in siluang kilam a, sa kinolh ngekngek lai hi. A tomin gen leng tangciing pen a that aman, a ai a tong, a go a luupte bek ii silh theih pasalte’ tungnunna paun thupi mahmah ahi hi. Tulai bang hi leh dikri (degree) ngahte bek’ silh theih Zomite’ degree puan ahi hi.

(b) Puanmong vom:
Hih pen puan zapi akaang hi-in, among teng muatui zom tawh zem a a kivat papi puan ahi hi. Hih puanmongvom pen lokhawh hat a mimza taangza kum kizom a kum sawm alak uh ciangin taang ai-in tua taang-aite leh gawh leh luup teng khitna-ah sialkop go a a tong zo pasalte bek in a silh theih puanmongvom ahi hi. Tu hun lai bang hi leh kampani (company) neite ahih kei leh dangka tulza bang zah hiam a nei mihaute bek ii silh theih Zomite’ puan thupi mahmah khat ahi hi.

A. NUMEITE TUNGNUN PUANTE
Khangthak Zomite in a mel zui-in puandum ih ci hi. Tanglai-in hih puandum pen nupa kop adam a, gal leh sa a aih khit teh a tong zo laite bek in a silh thei ahih manin ih taang Zopau taktakin Tongnok kici a, puandum kici lo hi. A tongte bek ii silh theih puan ahih manin Laizo (falam) Zomite in conpuan ahihvkei leh congnak ci uh hi.
A dum, a eng, anaipak tawh kiganin sumtan, siallusuan tangmaimu tawh zeemin maimu kha uh a, dum leh eng tawh kihelhin kilawm khawm mahmah hi. 1998 ZBCM ni ciaptehna (calendar) ah amel tuang ding hi. Numei te’n puandum silh a pasal te’n tangciing ahih kei leh puan laisan hong vat zilzial tak uh ciangin a hoih mahmah gamlak vasa Thang Ho leh Lian Do vate bangin etlawm khawm zilzial mahmah hi.

(a) Nikvom:
Tualkhau nik muatui tawh nimin vomsak uh a, among leh azung tuakah maimukha-in tangmaitang tawh khiangkawi tawh zemin asan, a eng, tawh kilawm khawm mahmah hi. Tua khit ciangin a zung khut khui ngaitngiatin a zawh teh amongteep pen heitang hiam mahmah khat tawh tang takin a tan khit uh ciangin a ten uh nik ahi hi. A khuk uh akhuh sa kha lo deuhin teng uh a, a nung lam pan bangin en leeng zadang ngo kimu huakhuak se hi.




IV. ZANSILH PUANTE
(a) Puanbu:
Hih puanbu pen a gat zong haksa mahmah a hih manin, mimal kim in neih ding haksa kisa hi. Tua ahih manin tanu mokhak aneite bang, puanbu a ken zo om leh hat kisa mahmah hi. Zansilh pen numei leh pasal kikhen lua tuanlo-in gattawm puan zapi, puankop leh puanbu ahi hi. Puan zapi pen zan a silh dinga kigan tuamngiat, unau nih leh thum in zana a zawn theih liiliai dinga kigan ahi hi. Puankop pen Puanzapi mah bang a kigan ahih mah bangin a lum ding deihna tawh cipsap lo-in palh phihphiah in zangnih teh kop khat ta a kigan ahih manin puankop kici pah hi. Lum mahmah hi.
Puanbupi pen muitung khau tawh cip taka kikheek patkhau to mahmah, siamin baangin, pat kapsa sinsen a tawn a tawnin bawlin ciip sim pianin tua pat a tawnin a bawl khit uh ciangin tua pattawn bebbek agat uh puanpi ahi hi. Pat zong tam bei mahmahin khau lah muitung khau sinsen tampi bei a kibang ahi hi. Khanglui lai-in puanbu khat leh sialpi khat a ki bilkheek hun zong om ngei hi kici hi.

V. LUTUNG KIZEPNA
(a) Pasalte:
Pasalte in a ommawk uh ciangin, a sam uh tuktum uh hi. Zomi khempeuh in tuk kitum a, a hi zongin Ciimnuai pan a a inntuan pau kithei, Ham kithei Zomite in a dekah tuktumin, Zomi dang Falam Khalkhate in a luzangah tumin, Mindat, Kanpetlet leh Matupite in a talah tuktum uh hi. Hih in Ciimnuai Zomite leh Zomi dangte ih kikhen teltheih ziauna khat ahi hi. Dek lam tuktum teng ih pau zong kithei-in dan (culture) zong kibang hi.
Ahi zongin pasalte gamsung a vak uh ciangin dialkhimsa-in kuankhia uh hi. Dial pak mawkmawk leh tongkua dial ci-in namnih nei uh hi. Dial pak mawkmawk pen papi kim neih hi a, tongkua dial pen a pek zong golin a dung tongkua takpi ahih manin mikim in nei zolo hi. Tongkua dial gam sungah zan a taam uh leh zanpuanin nei-in silhpah uh hi. Sun a akikhim zan a kisilh tongkua dial ahi hi.

(b) Numeite:
Numeite in sam thumin phek uh hi. Adeekah khat, a ziat leh a vei-ah khat tuak phek litlet uh hi. Tua samphek pen samkhau ci-in muatui tawh anim uh khaukhuk zang gol simsim adawnah pak bawlin bawksak linglenga a abawl uh hi a, samkhau khat ta tawh phekkhawm uh hi. Hih samkhau pen tamman lua ahi loh hangin tupna ngimna a neih khat uh a tangtun nading, samkhau phellianga ka kitop uh’ ci-in gentehna-in kizang hi. Samkhau tangial phelkhia a a hanciam uh ciangin a tawpna hanciamna a genna uh hi a, a thukhualna uh a lak thu gentehna samkhau ahi hi.
Hih teng leh khi-awh taubulh kimtak hong thuah uh ciangin, numeite in khangual ban zo-in kisim pan uh a, apasalte uh a tutna mun panin angtang takin zumnuih hiuhiau bek uh hi.

C. KHANGTHAK HUNAH
1948 kum panin Zomi numeite in niktual teen kipan ta hi. Pasalte pen Piancit pai 1917 kumin hong tung uh a, tua hun akipanin pheituam teen kipanin paltan tum hong tam pian ciangin hong kilawh toto a, pheituam sau hong kiteng ta hi.
Khangthak Zomite in pilna ih neih ciangin ih ngeinate ih it semsem a, tanglai nikvom leh niksiingte ahun zui-in puahin, a vom tawh pehin Zonik hoih hong suaka, ih nasep puan tualpi pen puan laisan leh tangciing mel la khawmin ih puahtoh ciangin Zopuan hoih mahmah ih nei ta hi.

Thukhupna:
Khephiau, puandum khawng tu hun tawh kizui-in silh nuam zat nuam, etlawm dingin khui-in puah leeng ih minam a khangto ih hi ding hi. Ih minam a khantoh ciangin tua minam ii huam khak mimal a khangto cihna hi gege hi. Mawngkhak pan niksingah, niksing pan niktualah, niktual mawkmawk pan Zonik hoih mahmahah ih khangto hi. Kimunu (kimono) niksa zaha hoih ganin Zonik gial tawh zem leeng, leitung bupin Kimuni nik a deih bangin Zonik kideih thei ding hi.
Puan laisan gial li-in puan tngsilh (coat & Jacket) in khui-in mikang puan (England wool) than zahin asa hoihsa zo-in tangciing gial hoihno tawh ngawngawh (necktie) bawlin Zomi Taangpa kici peuhmah in silhin ok leng, Mikang piang (britist gentlemen) te mah ih bang thei ngimngiam dingin ka mitkha-ah ka bawlbawl hi.
Mi kha peuh a kampau ih zak ma-in a nikteen a puansilh tawh enin tua mipa pha ta ding ih genkhol theih mah bangin, minam khat ii pha tan zong akam uh leh a lai ih ih zak ih sim ma-in a puansilh uh ei-in tua minam ii pha tan ih tawiteh thei hi. Ih nam ih ngaina puante ih puahsiamciangin ih nampeuh siam lehkhangto sak ihsuak hi. Zomi a bawl Pasian hi-in a puah ding pen Zomite’ tungah Pasian in tavuan hong ap hi.

Thulakna:-
1. Zolus No 3-na 1998, Yangon
2. Zomi Magazine, 1992, Lamka.


^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^

0 comments:

Post a Comment

Adsens